- Surrealistische meesterwerken van Salvador Dalí, René Magritte, Man Ray, Marcel Duchamp, Eileen Agar e.a. uit de collectie van Museum Boijmans Van Beuningen in de zomer van 2020 te zien in het Cobra Museum in Amstelveen
- Verregaande samenwerking tussen het Cobra Museum en Museum Boijmans Van Beuningen maakt het mogelijk om in deze ‘corona tijd’ een toptentoonstelling te realiseren.
- Ideale gelegenheid voor het Nederlandse museumpubliek om de surrealistische meesterwerken uit te zwaaien voor de start van een wereldreis.
Zonder mee-kijkers over de schouder, zijn veertig topstukken uit Boijmans’ surrealismecollectie vier maanden lang te bezoeken in het Cobra Museum in Amstelveen voordat ze op wereldreis gaan. Een uitzonderlijke samenwerking die in deze bevreemdende realiteit resulteert in een gedenkwaardige ontmoeting met Dalí, Magritte, Man Ray en Agar.
Qu’est-ce que le surréalisme? This is Surrealism!
In 1916 keert een groepje dichters en kunstenaars in Zürich zich tegen het academisme en alle gangbare opvattingen over cultuur. Hun ideeën worden razendsnel opgepikt door anderen en het duurt dan ook niet lang of de dadaïsten – zoals ze zichzelf noemen – opereren op internationale schaal. Ze maken ‘anti-kunst’ zoals lawaaiconcerten en nonsensgedichten. Hun opvattingen vormen de voedingsbodem waaruit het surrealisme in 1924 ontstaat. Veel dadaïsten sluiten zich later dan ook bij de Parijse surrealisten rond André Breton aan. In plaats van een eigen overkoepelende stijl te ontwikkelen, streven de kunstenaars een nieuw soort schoonheid na die zij vinden in hun dromen, het toeval en het onderbewuste. Ze hopen de kunst daarmee blijvend te vernieuwen en een poëtische schok te veroorzaken.
Interim-directeur Stefan van Raay van het Cobra Museum: “We zijn trots dat het Cobra Museum in Amstelveen de komende vier maanden diverse wereldvermaarde surrealisme topstukken uit de collectie van het Boijmans kan tonen. Een prachtig voorbeeld van noodzakelijke en collegiale samenwerking tussen Nederlandse musea in deze uitdagende periode.”
Directeur van Museum Boijmans Van Beuningen, Sjarel Ex: “Wij vinden het bijzonder fijn dat het, ondanks de coronapandemie, met veel enthousiasme en inspanning toch is gelukt om tezamen een speciale tentoonstelling neer te zetten, waar bezoekers van het Cobra Museum kennis kunnen maken met onze hoogstaande surrealismecollectie uit Rotterdam en de rest van de wereld.”
Het surrealisme in 9 thema’s
In reactie op de gruwelijkheden die de Eerste Wereldoorlog heeft veroorzaakt, verwerpen de surrealisten de ratio en alles wat gangbaar is (zoals de Cobra beweging om diezelfde reden dat na de Tweede wereldoorlog deed). In plaats daarvan willen ze kunst maken die tegendraads, irrationeel en choquerend is. Om dit te bereiken bedenken ze allerlei spelletjes en technieken die het toeval stimuleren en blazen bestaande methoden als collage nieuw leven in. Met name Max Ernst is heel bedreven in de collages en inspireert andere kunstenaars, onder wie Joseph Cornell, tot het maken van soortgelijke wonderlijke voorstellingen en collages.
In 1869 verschijnt het gewelddadige en niets verhullende prozawerk Les Chants de Maldoror van de Comte de Lautréamont – een pseudoniem van de Franse schrijver Isidore Ducasse. Een zin uit dit werk spreekt de surrealisten met name aan: ‘Mooi… als de toevallige ontmoeting van een naaimachine en een paraplu op een ontleedtafel’. Zij zijn er namelijk van overtuigd dat tegengestelde elementen samen een nieuw soort schoonheid kunnen veroorzaken. De vreemde, irrationele zinnen spreken de Surrealisten aan: ze vormen een inspiratiebron voor veel van hun werken waarin het toeval en contrasterende elementen centraal staan. Het op This is Surrealism! getoonde raadselachtige ingepakte object van Man Ray ‘Lenigme dÍsidore Ducasse uit 1920 verwijst hier naar.
Aan het eind van de jaren 20 lanceert Salvador Dalí een nieuwe techniek waarvoor het paranoïde denken als uitgangspunt dient: de paranoïde-kritische methode. Hiermee bedoelt hij dat er een eindeloze reeks interpretaties op gang kan worden gebracht bij het zien van een enkele afbeelding. Zo kan Dalí, die zelf last heeft van waanbeelden, zijn hallucinaties omzetten in iets productiefs. Bovendien is hij van mening dat hij met deze techniek een alternatief kan bieden voor het automatisme en de droom als inspiratiebron die naar zijn idee hebben geleid tot voorspelbare, stereotype beelden.
Erotiek en begeerte behoren in het surrealisme tot de belangrijkste thema’s. De surrealisten zijn er in navolging van de Weense psychiater Sigmund Freud van overtuigd dat de mens wordt beheerst door onbewuste, driftmatige impulsen. Deze kunnen zich in verhulde vorm manifesteren in bijvoorbeeld dromen en versprekingen. Aan het begin van de jaren 30 komt het accent op surrealistische objecten te liggen. De objecten die Dalí voorstelt zijn vaak seksueel geladen.
In het surrealisme worden alledaagse voorwerpen ingezet om ongewone situaties te creëren en René Magritte is hier een meester in. Magritte wordt niet direct opgenomen in de surrealistische beweging. Niet alleen zijn maatpak en bolhoed wijken af van hetgeen in die kringen gangbaar is, ook hanteert hij geen automatische technieken en beeldt hij geen dromen op zijn doeken af. In plaats daarvan begint hij schilderijen te maken over bijvoorbeeld de relatie tussen woorden en beelden. In veel van zijn werken vermengt Magritte de realiteit met het denkbeeldige en voorziet deze van een poëtische titel. Het hiernaast getoonde werk ‘La reproduction interdite (verboden af te beelden)’ uit 1937 is het door de geschiedenis ook vermengd met de realiteit. Hoewel het ‘Verboden af te beelden’ heet, is het wellicht het meest bekende en vaakst afgebeelde en gereproduceerde werk van René Magritte.
Binnen het surrealisme kunnen kunstwerken alle vormen aannemen en zowel figuratief als abstract zijn. In veel werken is er zelfs sprake van een combinatie van beide. Zo spat de zittende figuur op Eileen Agar’s monumentale schilderij ‘Seated Figure’ uiteen in geometrische en florale patronen, vlakken en lijnen. Andere kunstenaars, onder wie Paul Delvaux en Carel Willink, roepen met hun schilderijen een wereld op die zowel herkenbaar als onwerkelijk is. Alle geschilderde elementen – skeletten, naakten en ruïnes – zijn ontleend aan de realiteit, alleen hun samenkomst is opmerkelijk.
De collectie surrealisten van Museum Boijmans Van Beuningen
Alle werken uit deze tentoonstelling zijn afkomstig uit de unieke en wereldberoemde collectie surrealisme van Museum Boijmans Van Beuningen. Deze is bijeengebracht vanaf de jaren 60. In de aanloop naar de Dalí-tentoonstelling, die Museum Boijmans Van Beuningen in 1970-1971 organiseert, maakt conservator Renilde Hammacher-Van den Brande kennis met een rijke Britse dichter: Edward James. In de jaren 30 is hij de belangrijkste mecenas van Salvador Dalí en heeft zodoende een grote hoeveelheid topstukken van hem vergaard. Wanneer James hoort dat Hammacher de eerste Europese overzichtstentoonstelling over Dalí organiseert, is hij bereid om zeer veel kunstwerken uit zijn collectie uit te lenen. Mede door het succes van de tentoonstelling besluiten James en het bestuur van zijn stichting na afloop om diverse stukken in langdurig bruikleen aan het museum te geven. Uiteindelijk worden maar liefst veertien schilderijen en gouaches van Dalí en René Magritte door het museum gekocht. Deze werken vormen nu het hart van de unieke surrealisme verzameling van het Rotterdamse museum. Deze collectie surrealisten zal de komende jaren een reis maken over de wereld en in Nederland terugkeren in het volledig gerenoveerde Museum Boijmans Van Beuningen.
Meer surrealistische kunstwerken ontdekken?
Bent u na het zien van ‘This is Surrealism!’ nieuwsgierig geworden naar de stukken die wij vanwege alle coronamaatregelen niet aan u hebben kunnen laten zien? Koop dan de rijkgeïllustreerde bestandscatalogus ‘Een droomcollectie. Surrealisme in Museum Boijmans Van Beuningen’ in de museumwinkel van het Cobra Museum of via de Boijmans webshop (€ 34,95).